Hargaysa(GNN):-Xarunta Xuquuqal Insaanka Somaliland (Human Rights Centre) ayaa soo bandhigay warbixin sadeedka 2016 ee xaaladda xuquuqda Aadamaha ee Somaliland iyo gabood-falada ay diiwaangaliyeen sanadkan 2016.
Warbixinta sanadkan ee xaalada xuquuqal insaan ee Somaliland oo lagu soo bandhigay kulan Hotel Mansoor ka dhacay maanta ayaa lagu sheegay in gaboodfalada ka dhanka ah saxaafada iyo shacbiga Somaliland ay sanadkan 2016-ka ay kordheen iyadoo tirada suxufiyiinta sanadkan la xidhay gaadhayso 28 suxufi, halka ay sanadkii hore ka ahayd 19 kaliya.
Guuleed Axmed Jaamac, oo ah Gudoomiyaha Xarunta xuquuqal Insaanka Somaliland (HRC) oo kulankaasi ka akhriyey War-saxaafadeedka warbixinta xaalada xuquuqal Insaan ee Somaliland oo ku soo beegmaysa bari oo
aduunka looga dabaal dagayo maalinta xuquuqda aadamaha Aduunka ayaa xusay inay aad u korodhay tirada tacadiyada iyo dhaawacyada garaacista ah ee ay ciidamada Bileysku u geystaan shacabka.
Guuleed Axmed Jaamac oo arimahaasi ka hadlayaana waxa uu yidhi “Maanta oo ay tahay 9 December. Waxaanu xarun xuquuqal insaan ahaan markii la aasaasay 2013-kii qabanaa sanad kasta kulan aanu ku soo bandhigno warbixin sanadeed wixii xuquuqal insaan ee sanadkaasi aanu diiwaangalinay. Waxaanu ku soo beegnaa maalinta xuquuqal insaanka caalamiga ah oo ku beegan tobanka December oo aduunka oo dhan looga dabaal dego oo aanu maalin ka horaysiinaa. Ujeedada ugu weyn ee aanu ka leenahay waxa weeyi si dawladda iyo dadweynaha reer Somaliland ay u helaan xogg ay ku sii hagaajin karaan ama ay ku sii qurxin karaan sanadka soo socda xaaladda xuquuqal insaan ee dalka. Markaa waa xogg wadaag iyo talo isa-siin .
Waxyaabaha ugu waaweyn ee aanu sanadkan diiwaangalinay waxa ka mid ah xadhiga saxaafada oo sidii caadada ahayd sanadadii u dambeeyey tiro ahaan sii kordhay iyadoo tirada saxaafada ee aanu diiwaangalinay ee la xidhay ay yihiin 28 qof oo isugu jira kuwo la xidhay saacado kooban iyo qaar xidhan mudo saacado ka badan, qofka ugu badnaana waxa uuu xidhnaa mudo bil ah, balse intooda ugu badani waxay xidhnaayeen maalin ama dhawr saacadood. Hadii la barbar dhigo sanadkii hore 2015-kii waxa la xidhay 19 suxufi, sanad xisaabeedka aanu tirinaa waxa uu ka bilaabmaa December 10-keeda, sidaa darteed laba qof oo ku jira dadka aanu xisaabinay la waxa la xidhay December 2015-ka.
Wadarta xadhiga sanadkan dhacay waa 34 jeer, taas oo macnaheedu yahay suxufiyiinta in la xidhay wax hal mar ka badan, waxaanay u badan yihiin suxufiyiinta halka mar inta ka badan la xidhay suxufiyiinta degan magaalada Berbera oo badankooda loo xidhay wax la xidhiidha Mashruucii DP World iyo Somaliland ay ku galeen horumarinta Dekeda Berbera.
Marka laga yimaado saxaafada dad kale oo aragti ka soo muujiyey oo ka horyimid Mashruucaasi oo ay dawladu xidhay. Sanadkkan Afar suxufi oo kale waxa lagu soo oogay dacwad iyadoo aan la xidhin, saddex suxufina dacwado sanadkii hore socday ayaa ku socday, taasi waxa ay wadarta guud ka dhigaysaa 28 Suxufi oo la xidhay, Afar suxufi oon la xidhin oo dacwadi ku socotay iyo saddex suxufi oo sanadkii hore ay dacwadi ku socotay. Tiradaasina waa tiro aad u badan.
Laakiin ujeedada xukuumadu saxaafada u xidhaa maaha inay mudo dheer haysato balse waa inay ku kadeedo (harassment) si qofka suxufiga ahi u boqo oo aanu mar dambe wax uga qorin, kuwa dambena ay ugu cimra qaataan oo ay dawlada ka cabsoodaan wax dambena aanay uga qorin. Waxyaabaha ugu badan ee xadhiga saxaafada badiyey ee walaaca keenayaa waxa weeyi Dekeda Berbera waxaana muuqata in dawladdu ay xasaasiyad badan ka qabto eedaha la xidhiidha musuqmaasuqa iyo hantida guud ee dalku leeyahay, waxaanay u badan tahay in suxufiga arimahaasi wax ka qora in la xidho.
Sidoo kale waxa sanadkan loo xidhay arimo la xidhiidha dekeda Berbera dad dhalinyaro ah oo uu ka mid ahaa Maxamed Sidiiq Dhame oo ah nin ka tirsan Mucaaridka, waxa ka mid ah Suldaan Cali Saleebaan, iyo dad badan oo mudaharaado darteed looga soo xidhay gobolka Saaxil intii mashruucaa dekeda Berbera iyo wadahadalkii socday iyo cid kasta oo si adag uga soo horjeedsata oo aragtidooda ka dhiibata dawladu way xidhaysay, taasina waxa ay walaac ku keenaysay heerka ay gaadhsiisan tahay xoriyadda hadalka Somaliland iyo in laga hor iman karo waxay dalwadu u aragto inaanu haboonayn.
Sidoo kale, sida aad la wadasocotaan waxa sanadkan la xidhay Siciid Maxamuud Gahayr oo loo xidhay xoriyadda hadalkiisa oo uu dhiibtay. Ugaas Cabdiraxmaan Diiriye oo ilaa hadda xidhan oo u xidhan aragtidiisa oo uu dhiibtay iyo xisbi siyaasadeed Mucaarid ah oo uu ku biiray, marka la isku soo koobo dhacdooyinkaasi waxa ay muujinaysaa in Somaliland Cadaadiska sanadkan lagu hayo dadka dawladda ka soo horjeeda ee (critical) la xidhay uu aad u badnaa, mana aha wax wanaag muujinaya ee wax muujinaya Itijaah aan wanaagsanayn oo Somaliland ay u socoto marka laga hadlayo xoriyada saxaafada, waana qodob distooriya oo distoorka Somaliland damanaanad qaaday.
Sidaad la socotaan waxa Somaliland laga mamnuucay idaacadaha madaxbanaan ee gaarka loo leeyahay, taasina waxa ay caqabad ku tagay dadka reer guuraaga ah iyo dadka aan wax baran oo aanay suuragal u ahayn inay jaraa’idka, website-yada iyo Telefishanada ay akhristaan, markaa waxa ay keentaa kala maqnaansho xogta ah oo u dhexeeya oo dadku ay xaq u lahaayeen inay helaan. Dadku inay idaacado madaxbanaan ay helaan waa waajib distooriya oo ay dadku xaq u leeyihiin.
Waxa xayiran saddex wargeys Haatuf, Hubsad iyo Codka Shacabka, sadexdaa wargeyska habka loo xayiray waxaanu u aragnaa inay tahay hab sharciga dalka ka soo horjeeda oo dhibaato weyn ay ku tahay xoriyada hadalka ee saxaafadda.
Waxa warbixintayadan sanadkani ay taabanayso ka mid ah xadhiga sharci darada ah inuu caadi noqday Bileyskuna caadi ay ka dhigteen, anagu xadhiga sharci darada ah waxa aanu u aragnaa xadhiga aan waafaqsanayn dastuurka Somaliland oo odhanaya qof waxa la xidhi karaa marka uu dambi faraha kula jiro ama amar garsoore oo sababaysan oo la soo saaray, wixii intaa ka baxsan waxa aanu ku qeexnaa xadhig sharci daro ah, bileyska somalilandna intaa midna ma dhawraan, waxay aaminsan yihiin in qofka ay xidhaan ay tahay xaq ay iska leeyihiin.
Waxaanu diiwaangalinay garaacis loo geystay dad ku xidhan saldhigyada bileyska oo qaarkood dhaawac halis ah loo geystay, tusaale ahaan saldhiga Kood-buur nin dhalinyaro ah oo ku xidhnaa oo dhaawac looga geystay qoorta ay kaliftay in ilaa Ethiopia loo qaado oo saldhiga dhexdiisa lagu garaacay, Askarigii garaacayna aanu Bileysku qabanin wax dacwad ahna ku soo oogin”. Ayuu yidhi Guuleed Axmed Jaamac
