Soomaaliya kama qadayso danaha ku jira jidka cusub ee uu gobalku qaaday; ugu horreyn waxa ay haysataa marinnada biyood ee Itoobiya u baahan tahay oo qaar badan oo ka mid ahi ay ku teedsan yihiin xuduudka. Itoobiya oo ku dhaqanta siyaasad ah iyada oo in uun xurmaynaysa Soomaaliya, dano ay is dhaafsanayaanna ay jiraan, in ay isticmaasho dekedahaas. Waxa ay aad uga fiicantahay sidii ay marka hore Soomaaliya ka baqaysay ama ay ku socotayba oo ahayd, in Itoobiya ay abaal la’aan ku isticmaasho dekedaha Soomaaliya.
Mar labaadka, Istaraatijiyaddii hore ee Itoobiya, waxa ku dhisnayd aragti daciifinaysa dawladda dhexe ee Muqdisho, korna u soo kicinaysa maamul-gobaleedyada iyo xoogagga siyaasiga ah ee hadba ka soo horjeeda dawladda. Haddaba, haddii ay run noqoto saadaasha ah in hadda kaddib, diblumaasiyadda Itoobiya ku socon doonto dano is dhaafsi ay la yeelato dalalka gobalka iyo in xooggeeda dhaqaale ay ku hoggaamiso diblumaasiyadda, waxaa yaraan doonta cabsidii ay ka qabtay Soomaaliya oo xoogaysata. Taasina waxa ay dawladda Federaalka Soomaaliya siin doontaa fursad, ay kaga badbaaddo culayskii kaga imanayey Addis Ababa, oo ay ugu horreyso maamul-gobaleeddadii ay ku naaxin jirtay.
Illaa hadda waxaa muuqata in Abiy Axmed uu jidkaas ku socdo, oo si ka duwan raggii ka horreeyey, uu isagu xoogga saarayo in uu xidhiidh toos ah la samaysto dawladda Federaalka Soomaaliya. Iyada oo la ogyahay in uu Muqdisho ku tegey, safar noqday markii ugu horreysay muddo soddon sano ku dhow, ee hoggaamiye dal kale uu booqasho ku yimaaddo Muqdisho, isaga oo ka jawaabaya casuumad rasmi ah oo uu diray madaxweyne Soomaaliya ka talinayaa.
Tegitaankii Farmaajo ee Ereteriya, ma’ uu ahayn sabab la’aan. Waxaa qasab ah in ay ka soo shaqaysay cid ka mid ah dalalka riixaya isbeddelka socda, gaar ahaan Maraykanka, Itoobiya iyo / ama Imaaraadka. In uu Madaxweynaha Soomaaliya tago Ereteriya, oo isaga oo aan u joojin cabashada Jabbuuti, uu ku dhawaaqo in dalkaas laga qaado cunaqabaynta, waa tallaabo ay hubaal tahay in ay soo dhoweyn doonto kala fogaanshiyihii Soomaaliya iyo dalka Isutagga Imaaraadka Carabta oo ka mid ah dalalka shookaanta u haya isbeddelka socda. Waxa aanay Soomaaliya ku kasbanaysaa in ay ugu yaraan qabowdo xiisaddii diblumaasiyadeed ee u dhexeysay iyo dagaalkii uu imaaraadka oo soo maraya mucaaradka Muqdisho ku hayey dawladda Farmaajo.
Waxaa iyaduna jirta in Farmaajo taageeradiisa qorshaha saddexda dawladood ee Ereteriya garab istaagay, uu ka dheefayo in Soomaaliya heerkeeda gobalku kor u soo kaco, heshiisyo iyo iskaashiyo kala duwanna ay la gasho dalalka gobalka, taas oo ah jid ay u mari karto in ay dib u soo ceshato kaalintii muhiimka ahayd ee ay gobalka ku lahaan jirtay.
In dalku uu fursado ka dhex helo dalalka la ologga ahi, waxa ay leedahay waxtar ay ugu yartahay, in uu door muhiim ah ka ciyaaro diblumaasiyadda gobalka iyo in uu galaangal u yeesho dalalka qaaraddiisa iyo dunidaba. Waana suurtagal in aynu aragno dalalka gobalka, oo markooda iyaguna ku baaqaya in Soomaaliya laga qaado cunaqabataynta hubka ee saaran.
Khatarta ugu weyn ee Soomaaliya ka soo waajahaysa isbeddelka ka socda gobalku waa, in laga faa’iidaysan karo taagdarradeeda iyo dib-u-dhaca jira. Tusaale ahaan in heshiisyada dawladaha ay la gelaysaa noqdaan kuwo ay ku dulman tahay oo aanay gorgortan badan ka geli karin, sababo la xidhiidha cabsida ay ka qabto farogelinta dalalkaas ama hay’adaha dawladda ee heshiisyadaas gelaya oo aan lahayn aqoontii iyo kartidii loo baahnaa, una bislayn gorgortanka ay u baahan yihiin heshiisyada dabeecaddaas lihi.
Dawladda Soomaaliya si ay uga badbaaddo heshiisyo lagu saxeexo kala sarrayn iyo sadbursi, waxaa la gudboon in ay dhaqso u diyaariso dhammaan shuruucda khusaysa maalgashiyada iyo heshiisyada caalamiga ah ee dhaqaalaha iyo iskaashiyada kale. Waxaa muhiim ah in ay keento waayo-arag iyo dad u diyaarsan heshiisyada caalamiga ah. Sida oo kale waxaa muhiim u ah in ay fursaddan uga faa’iidaysato dejinta xiisadda diblumaasiyadeed ee u dhexeysa dalka Imaaraadka Carabta oo wax badan yeeli karo danaheeda.
Waxaa iyaduna run ah in helitaanka Soomaaliya ee dheefahaas iyo danahaas aynu xusnay, uu ku xidhan yahay in Itoobiya ay si dhab ah u beddesho Istaraatijiyaddeeda guud ee ku jihaysan Soomaaliya, taas oo aan weli caddayn. Waayo, Itoobiya waxa ay weligeedba Soomaaliya ka lahayd, aragti iyo istaraatijiyad ku qotonta amniga qarankeeda. Sidaa awgeed tallaabooyinka uu illaa hadda Abiy Axmed qaaday, keliya waa calaamad niyadwanaag. Welina waxa aynu dhowraynaa shaqada xigta ee uu ka qabto istaraatijiyadda Itoobiya ee ku waajahan Soomaaliya, oo ka gun dheer, kana kakan in inta uu imika sameeyey ay noqoto mucjiso wixii jiray oo dhan xal u keenaysa.
Waxa iyaduna xusid mudan in taagdarrada dawladnimada Soomaaliya, iyo awooddii diblumaasiyadeed oo aan jirin, ay caqabad ku yihiin in Soomaaliya ay ku guulaysato isu soo jiidka danaha isdiiddan ee shisheeyaha iyada gacansiiya. Kuwaas oo ay ugu horreyaan Maraykanka iyo saaxiibkii (Imaaraadka) oo dhan ah iyo Turkiga iyo saaxiibkii (Qatar) oo dhanka kale ah, laguna sii dari karo Shiinaha oo isna hadda Soomaaliya iyo gobalkaba u soo heensaystay.
Somaliland
Qaabkii dastuuriga ahaa ee uu madaxweyne Rayaale xilka ula wareegay dhimashadii Cigaal kaddib, iyo doorashooyinkii xigay, waxa ay Somaliland ku soo jeediyeen indhaha dunida. Gaar ahaan xilligaas oo ay Soomaaliya qarka u saarnayd in uu magaceedu tirtirmo. Sida oo kale, duruufihii ammaanka dunida ee xilligaas taagnaa, sida argagaxisada iyo budhcad badeedka, oo Soomaaliya iyo guud ahaan Geeska Afrika ahaayeen halka ay khatartooda ugu badani ka imanaysay, ayaa ay Somaliland ku kasbatay sumcad keentay in dunida ay ka hesho wada-shaqayn fiican.
Go’aankii uu madaxweyne Siilaanyo wadahadalka kula furay Soomaaliya, waxa uu daciifiyey ilayskii ugu weynaa ee diblumaasiyadda Somaliland, kaddib markii uu abuuray weji cusub oo ay dunidu Somaliland kula macaamisho. Waxa uu meesha ka saaray su’aashii ka taagnayd sida loo la macaamilayo Somaliland, taas oo Somaliland marar badan u noqon jirtay naruuro ay ku hesho hab macaamil aad u heer sarreeya. Wadahadalladu waxa ay dunida geliyeen rejo cusub, oo ah in ay ka soo bixi karto natiijo dib u soo celisa midnimada Soomaaliya, waxa aanay sababtay in Somaliland lagu cadaadiyo in jidka keliya ee u furani uu yahay in ay Soomaaliya isla meel dhigaan sida uu noqonayo masiirkoodu.
Somaliland muddadii ay jirtay marinka ay dibadda ugu gudubto, xadhiga ay sii mariso dano badan oo ay dunida ka rabto iyo saaxiibka ay weheshataa waxa uu ahaa dalka Itoobiya. Waxa ay ka haysatay wax aqoonsi u eeg, kaddib markii uu ogolaaday in ay Somaliland xafiis diblumaasiyadeed ka furato Addis Ababa iyo in baasaboorka Somaliland si la mid ah baasaboorrada kale ee dunida, uu ugu bixiyo dal-ku-galka.
Isbeddelka ka socda Geeska Afrika haddii uu u guulaysto sida uu socdo, waxa ay Somaliland halis u tahay in uu ka soo oodo marinkii diblumaasiyadeed ee Itoobiya oo aad muhiim ugu ah. Waxa kale oo uu cidhiidhi gelin karaa rajadii ahayd in Imaaraadka Carabtu uu marin kale u noqdo Somaliland. Waayo, taageerada uu Farmaajo siiyey qorshaha Itoobiya ee Ereteriya ku aaddan, oo lagu daro aragtida ah in xidhiidhka gobalku ku dhisnaado iskaashiga horumar, waa albaab adag oo soo xidhi kara diblumaasiyadda Somaliland.
Dambaabidhada qorshaha cusub ee raysalwasaare Abiy Axmed, haddii ay Jabbuuti dhaawacday, waxa uu sida oo kale daciifinayaa Somaliland, laakiin macnuhu ma’aha in uu ilayskii rejadu demay. Somaliland waxa ay u baahantahay in ay sida ugu dhaqsaha badan dib u habayn iyo xoojin ugu samayso siyaasaddeeda arrimaha dibadda, iyo in ay dardargeliso dhaqdhaqaaqyadeeda diblumaasiyadeed oo aanay ku hallayn wasiirka oo keliya, balse ay abuurto qorsheyaal cilmiyeysan iyo aragti xeeldheer oo hagta siyaasadda dibadda.
Waxaa weli u furan in ay ka faa’iideysato xidhiidhka Somaliland la leedahay dalalka Ingiriiska iyo Maraykanka oo labadaba ay ka muuqato in ay Somaliland danaynayaan, isla markaana ay xukuumadihii hore ee Somaliland xidhiidho fiican la bilaabeen. Waxa kale oo muhiim ah in ay ka shaqayso, sidii ay Abiy Axmed ugu qancin lahayd muhiimadda ay u leedahay ammaanka iyo horumarka dhaqaale Itoobiya, maadaama oo ay Itoobiya laftigeedu danaynayso dekedda Berbera. Dalka Imaaraadka Carabta oo ay imika xooggan tahay diblumaasiyaddiisa Geeska Afrika, xidhiidh fiicanna la yeeshay Somaliland, ayaa isna ah fursad weli furan.
Siyaasiga xariifka ahi, waa ka marka ay xaaladdu ku soo fool adagtahay, iskaga qanca in uu jab roodhi ah qaato, marka uu isheeda arkana aanay qancin wax ka yar warshadda furinku. Waxaa muhiim ah in Somaliland ay ku xisaabtanto in Soomaaliya oo ka faa’iidaysanaysa isbeddelka cusubi ay cadaadis intii hore ka badan saarayso diblumaasiyadda Somaliland, sidaa awgeed Somaliland si aanay fursadaha u furan u dayicin waa in ay:
– Dawladaha aynu soo xusnay ka codsato in Soomaaliya lagu cadaadiyo in ay culayska ka yareyso Somaliland. Gaar ahaan dhinacyada bani’aadamnimada, ammaanka, horumarka iyo dhaqaalaha.
– Dawladahan ay ku qanciso, in inta wadahadallada Somaliland iyo Soomaaliya meel ku dhammaanayaan, Somaliland la siiyo jid diblumaasiyadeed ku meelgaadh ah, oo u suurtagelin kara in ay dunida u marto.
– Cidhiidhsato sidii aan looga reebi lahayn horumarka iyo iskaashiyada dhaqaale ee ka alkunmaya Geeska Afrika, ugu yaraanna wixii iyada ka khuseeya ay wada xaajoodkooda kaalin ku yeelato.
– Ka shaqayso in wadahadalladii ay dhaqso u bilowdaan, cid dhexdhexaadisa oo dhinacyada culays saari karta, isuna jiidi kartana la raadiyo. Sida oo kale, waa in ay wada hadallada ugu diyaargarowdo si ka cilmiyeysan, kana qorshe fiican, sidii ay yeeshay xukuumaddii madaxweyne Siilaanyo oo aynu ku tilmaami karno in ay martay jid guul-darraystay.
– Ugu dambayn waa in ay niyadda ku hayso in midnimada gudaha ee Somaliland oo imika maqan iyo dawlad wanaaggu ay yihiin laba fure oo wanaajin kara siyaasadda arrimaha dibadda.
Dhammaad
