Badheedhihii Xildhibaan Buubaa + Baxaa-degga Wasiir Sacad + Jahawareerka Bulshada iyo seef la boodnimada Mucaaridka, midkee baaqi ku noqon doona Quluubta Shacbiga…?
goormaa lala xisaabtami doonaa Xildhibaanka ama Xukuumadda midka qaranka ku xad-gudbay?
W/Q: Saleban Cabdi Cali (Kalshaale)
Tafaftiraha Gobanimonews
Hargeysa/Somaliland
Email: editor@gobanimonews.com
Wasiir Sacad iyo Xildhibaan Buubaa wixii ay kaga wadahadleen gudaha ma wanjalbaa ka dambeeyey mise waxbaa isbedelay..?
Hargeysa(GNA)-Dad badan oo aqoon u leh arrimaha Dhaqaaluhu waxay isweydiinayaan goorta si dhab ah loo arkayo heerka kor u kac Dhaqaale oo lagu tuhmayo Xukuumadda Muuse inay ku abuurtay, waxaanay aaminsan yihiin in Dakhli badani u uruuray Dawladda muddo sanad iyo badh gaadhaysa, maadaama Madaxweynuhu markii uu talada la wareegay uu dhimay kharashaadkii badnaa ee ay Xukuumaddu isticmaali jirtay, miisaaniyadii 2018-kuna ay ahayd mid tashiil iyo gunti-giijis ku dhisan oo aan Mud iyo dheecaan badan lahayn.
Su’aallo badan oo la xidhiidha Dakhliga ku jira Qasnadaha dawladda, ayaa maskaxda dadka abla-ableeya Dhaqaalaha ka dhex guuxaya, waxaanay taasi hubaanti ka dhigaysaa jiritaanka in ay Dawladdu kaydisay lacag badan muddadaas , taasina sabab u noqotay hoos u dhac ku yimi wareega dhaqan-dhaqaale ee dalka iyo nololsha caadiga ah.
Hase ahaatee, xilli sidaa loogu dheg-taagayo wakhtiga Xukuumaddu soo bandhigayso qorsheyaal horumarineed oo ay ku maal-gelinayso Kharashaadka isticmaalkooda la joojiyey ee Khasnadaha Dawladda buuxiyey, ayaa waxa mar qudha dhegaha Bulshada ku soo duulay hadal uu jeediyey Xildhibaan ka tirsan Golaha Wakiilada, kaasoo si walaac ku jiro u beyaamiyey inay Xukuumaddu la daalaa-dhacayso Lacag Deyn ah oo uu qadarkeeda ku sheegay $80 Milyan oo dollar ($80,000,000), waxaana xildhibaanka warkani ka soo baxay, iyadoo uu barbar taagan yahay Wasiirka Horumarinta Maaliyada Dr. Sacad Cali Shire oo ay Shir ka soo wada baxeen Xildhibaanka oo kamida Guddi-hoosaadka daba-galka Hantida Qaranka ee Golaha Wakiillada.
Wasiir Sacad iyo Xildhibaan Buubaa keebaa run sheeg ah?
Mudane Ibraahim Mahdi Buubaa oo ah Xildhibaanka sheegay deynta Xukuumadda lagu leeyahay, si waafi ah uma faahfaahin sida xukuumadda loogu yeeshay lacagta deynta ah, noocyada ama qaybaha ay ka kooban tahay, waxa ay ku iibsatay iyo wakhtiga ay gashay, hase ahaatee waxa uu si kalsooni badani ka muuqato u yidhi “Inyar haddii aan hoos ugu daadego (waxyaabihii aanu wasiirka ka wada hadalnay), in xukuumadda maanta joogtaa ay deyn dhan $80 Milyan oo dollar ($80,000,000) kala wareegtay xukuumaddii hore, iyadoo la inoo sheegay siyaasiyan markii laga hadlayey xil-wareejintii inaanay xukuumaddii hore wax deyn ah ka tegin, laakiinse ay xukuumaddu iminka la il-daran tahay deyntaas oo culays badan ku hayso”.
Wasiir Sacad oo ah Masuul labadii xukuumaddood ee Kulmiye la soo shaqeeyey, una dhuun-daloolla dhinac walba, gaar ahaan dhanka dhaqaalaha iyo maamulka Miisaaniyadaha, maadaama uu kamid yahay Wasiirradii ugu aqoonta badan labada xukuumaddood-ba, wax jawaaba kama bixin warka xildhibaanku ka dhawaajiyey ee dhegaha bulshada sida onkodka roobka u gilgilay, waxaanu isagoo aad moodo inuu la dhacsan yahay sheegmada warkaas, dhoola-cadeynayana uu yidhi “Deynta Dawladda lagu leeyahay wax cusub maaha. Dawlad aan deyn geline ma jirto waayo? Dakhliga iyo baahida ayaa had iyo jeeraale kala badan, Xisaab-xidh kasta oo baarlamanka loo soo gudbiyo way ku jirtaa deyn, anianigu maan joogin sanadkii 2017-kii Wasaarada oo laba bilood ayaan joogaa, waxaan balanqaaday in miisaaniyada loo maamulo sida sharcigu dhigayo ayaan balanqaaday” ayuu yidhi.
Shaki iyo shoog ku dhacay bulshada
Hadalka ka soo baxay Xildhibaanka ayaa markii Warbaahinta ka baxay Af kala-qaad iyo yaab ku abuuray Bulshada Somaliland, waxaana ka dhashay dood iyo dareen taageerayaasha Xukuumadda iyo Mucaaridkuba si’ isku dhow u saameeyey oo waydiimo iyo walaac hor leh abuuray, iyadoo su’aallaha shacbiga dhex maaxay ay noqdeen:-
Sababta ay Xukuumaddu u qarisay deyntan markii hore ee loo sheegi waayey?
Maxaa loo caddeyn waayey qaabka loogu yeeshay deynta intaa le’eeg Xukuumadda tan iminka joogta iyo dawladdii hore?
Iyadoo Su’aallahaas iyo kuwo kaleba mujtamaca dhexdiisa ka oogmeen saacado kaddib markii warku dibada u soo baxayba, taageerayaasha Xisbiga Kulmiye-na niyad jab ka qaadeen arrintaas, una muuqato arrin khiyaamo ah, haddii siyaasad ahaan loo qariyeyna ay u arkeen inay Xukuumadda ku tahay “waxaad qarsataaba way ku qarsadaan”, ayaa Wasiir Sacad maalin kaddib shir-jaraa’id oo uu ku qabtay Xafiiskiisa wuxuu sheegay in aan haba-yaraatee wax deyn ah Xukuumaddu kala wareegin Dawladdii hore, iyadoo ka hor intaanu maalin kaddib hadlin Wasiirkii hore ee Maaliyada Xukuumaddii Siilaanyo Marwo Samsam Cabdi Aadan ay liishaanka u daruurtay jiritaanka lacag deyn ah oo ay Xukuuamdda Muuse ku wareejisay. Waxa ay sheegtay in iska daa Lacag dayn ahe ay xilka wareejisay iyadoo khasnada Xukuumadda lacagi ku jirto.
Ex-Wasiir Samsam oo la waraystay isla maalinta warka lacagta daynta ahi soo baxay, ayaa hadalkeedu hoos u dhigay dareenka laga qaaday daynta Xildhibaan Buubaa Sheegay, waxaana Taageerayaasha Xisbiga Kulmiye si weyn uga cadhoodeen laba Afleynta Wasiirka Wasaarada horumarinta Maaliyada Dr. Sacad Cali Shire, kaasoo lagu canaantay sababta uu uga aamusay arrintaasi markii uu dhinac taagnaa xildhibaanka, lana liqi waayey beeninta dayntaasi ee uu Warbaahinta kula wadaagay Shacbiga maalin kaddib markii ay sheekadu soo ifbaxday isagoo goob-joog ah.
Inkasta oo ay siyaabo kala duwan u arkeen ficilka hore iyo fal-celinta dambe ee Wasiir Sacad , falanqeeyayaasha Siyaasadda Somaliland, haddana waxa jira qodob ay ku mideysan yihiin oo ah in uu lumiyey fursad uu Xukuumadda kaga difaaci lahaa lacagta daynta ah ee lagu faddeexadeeyey, waxa kale oo saluug laga muujiyey qaabka maalin kaddib uu uga hadlay arrintaasi oo aan lafteedu si waafiya u deeqin Bulshada, iyadoo aanay wali jawaabtaasi iyo kuwo kale oo arrinka daynta laga yidhi wadada ka duwin jahawareerka ka taagan lacagta daynta ah.
Miisaaniyadaha Dawladda maxaa looga waayey Daynta xaddigaas ah?
Marka arrimahaasoo dhan laga yimaado ee lagu soo dhawaado jiritaanka dayn xadigeedu boqol Milyan ku dhawaad yahay oo Xukuumadda Muuse la wareegtay ama iyadaba lagu yeeshay muddada ay talada haysay, waa arrin laf-dhuun-gashay ku ah caqliga iyo garaadka Shacbiga, oo aan wali tibaaxdeeda iyo tuhunkeedu dhinacna u dhaafsiisnayn Carrabka iyo dibnaha Xildhibaan Ibraahim Mahdi Buubaa, haddii ay jirtana u baahan inay waadixiso cidda xogteedu ka soo baxday ama xaqiiqdeeda ka dheregsani.
Sababtoo ah? miisaaniyada Dawladda ee saddexdii sannadood ee u dambeeyey kama muuqato dayn miisaankaa leh oo qoondo iyo qorshe kale toona loogu daray, waxase jira Kharashaad xilliga kala wareega Miisaaniyadaha dayn ahaan loo diwaan-geliyo oo ah Biilasha ku soo beegma xilliga kala-guurka ah, taasoo loo yaqaanno biilasha taagan.
Deynta noocaas ah, waxa ugu badnaa sida ka muuqata Miisaaniyada 2019-2020 oo ay ku jirto dayn dhan 62,700,000,000Shls oo ka soo wareegtay miisaaniyadii 2018-ka, taasoo u dhiganta marka dollar loo bedelo $6,397,900, waxaana looga qoondeeyey Odoroska Miisaaniyada 2019-ka 3% oo loo jaray. sanadihii ka horeeyey daymaha taagan ee noocan ahi aadbay uga yaraayeen xaddiga sanadkan la socda miisaaniyada sababtu siday doontaba ha noqotee.
Shaxda Kharashka Miisaaniyada 2019-ka oo la soo koobay
| Noocyada Kharashka Miisaaniyada | ||
| Faahfaahin | Sanadka 2019 | Percentage |
| Kharashka Shaqaalaha | 890,685,828,465 | 49% |
| Kharashka Hawl-socodsiinta | 368,842,270,650 | 28% |
| 20% | ||
| Deymaha | 62,700,000,000 | 3% |
| Total | 1,823,975,720,000 | 100% |
Halkee ayey sirtu ka xidhiidhsami la’dahay
Ceeb maaha dawladdu inay dayn qaadato ama ay bixisaa, balse waxa muhiima inay nidaam sharci ah u marto bixinta iyo qaadashadaba, kuna caddeysaa dhiganeyaasha dhaqaalaha dawliga ah. Waxa kale oo daruuri ah inay Golaha Xeer-dejinta la soo mariyo qaadashada daymaha waaweyn ee Xukuumaddu u baahato iyo dalabka kharashaadka aan ku talo-galka ahayn ee uu culayskoodu saameynayo dakhliga Miisaaniyada ku jira, si uu goluhu u qiimeeyo, uguna jaan-gooyo sababta loogu baahday iyo wakhtiga lagu bixin karo.
Waxa kale oo iyaduna ah arrin iska cad in aanay Dhaqaalaha Dawladda ku dhex dhuuman Karin ama lagu qarin Karin dayn xadigeedu gaadhsiisan yahay 80 Milyan oo dollar oo ku dhow kala-badh Miisaaniyada Qaranka ee ay dawladdu maamusho.
Marka ay sidaa tahay, arrintani maaha mid inta si fudud bulshada loogu soo dhex-tuuray laga gudbi karo’e waa qadiyad u baahan in si waadax ah shacbiga looga qanciyo, dambigeedana lagu ciqaabo cidda yeelata masuuliyada.
Maxaa la gudboon Labada dhinac
Xukuumadda Madaxweyne Muuse, inkastoo ay is-difaacday oo ay caddeysay in aanay wax dayn ah la wareegin, haddana wali xaalkeedu wuxuu ka dhigan yahay “falaadhi gil-gilasho kaagama ba’do, waxaana falaadha ku taagan fursad siiyey Wasiirka Maaliyada Dr. Sacad Cali Shire oo si ay ka noqotayba habka uu ula tacaamulay arrintani dhaawac weyn u geysatay Kalsoonidii iyo sumcadii uu Shacbiga dhexdiisa ku lahaa.
Xildhibaan Ibraahim Mahdi Buubaa iyo Guddida Golaha Wakiillada ee daba-galka Hantida Qaranka, waxa iyagana looga fadhiyaa inay si hufan shacbiga ugu beyaamiyaan lacagta daynta ah ee ay Xukuumaddii hore ku xidhiidhiyeen, una cadeeyaan qaabka ay ku timi, sida loogu tasarufay iyo sababta loo qariyey, haddii aanay caddeymo u haynin oo warkoodu tuhun iyo wax isu-geyn-geyn ku salaysan yahay-na, waa inay Kalsoonida shacbiga ee ay dhaawaceen dib u dhayaan, una dhabarka ritaan dhibaato kasta oo ay arrintaasi qaranka u geysato.
Haddii labadan qodob midna suurto-geli waayo, waxa ay masuuliyadu saaran tahay Golaha Wakiillada oo loo baahan yahay inay Wasiirka Maaliyada ugu yeedhaan fadhi loo dhan yahay, kana waydiiyaan Su’aallo dayntaasi ama marka hore inta ay guddi xaqiiqo raadin ah u saaraan baadhis ku sameeyaan arrintaasi.
Baadhis dhamaystiran, kaddib haddii ay soo baxdo dayntaasi waxa Hay’addaha awoodda u leh la gudboon inay Khiyaamo Qaran ku qaadaan madaxda ku lug yeellata ee Kiiskaasi ku cadaado, haddii ay waxba kama jiraan noqoto, dayntuna waa in Golaha iyo Hay’addaha amniguba talaabo ka qaadaan Xildhibaanka warkani ka soo baxay, lana mariyo waxa ay xeerarka dasruurka iyo xeer-hoosaadka Goluhu ka qabaan xildhibaan si ula kas ah u abuuray war Qaranka danihiisa iyo dawladnimadiisa dhaawacaya.
Sababtoo, arrintani waxay shaki weyn gelisay bad-qabka Dhaqaalaha Dawladda, xasiloonida dawladnimada iyo Mustaqbalka Qaranka, iyadoo geesta kalena abuurtay walaac soo food-saaray Shirkaddaha dawladda wax ka iibiya, Shacbiga waxqabadka ka sugaya iyo qof kasta oo lexejeclo ka leh Dalka.
Waxa kale oo warkani shaki gelin karaa Dawladdaha caalamka ee Somaliland ka caawiya horumarinta iyo kuwa mucaamilooyinka Ganacsi ka dhexeeyo.
Ugu dambeyn, waxaan isweydiin mudan Badheedhihii Xildhibaan Buubaa, Baxaa-degga Wasiir Sacad, Jahawareerka Bulshada iyo seef la boodnimada Mucaaridka, midka baaqi ku noqon doona Quluubta Shacbiga? Iyo goorta si xaqiiqada ku salaysan looga xisaabtami doono arrinta si dadweynaha looga dejiyo xumadda ay sababtay ee wali ku muddan.
