Haweeneyda aan wacnay oo lagu magacaabo Rabia waxay ku nooshahay galbeedka dalka Afghanistaan, iyada oo qandho dareemeyso ayey la kulantay dhakhtar si uu xanuunka hayo uu uga daweeyo.
Dhakhtarki ay la kulantayna wuxuu ka baaray Covid-19.
Rabia baaritaanka kaddib gurigeeda ayey ku laabatay, iyada oo weli xanuun iyo qandho dareemeyso, warqaddi uu dhakhtarka dawada ugu soo qoray ayey seygeeda u dhiibtay si uu dawada warqadda ku qoran uu ugu soo iibiyo.
Marki uu seygeedi arkay magaca xaaskiisa oo warqadda dawada ku qoran, wuu carooday wuuna dilay isaga oo aad uga xanaaqay “ninka ajnabiga ah” ee ay magaceeda u sheegtay.
Dalka Afghanistaan xubnaha qoyska waxay haweenka dalkaasi ku qasbaan inuu magacooda uu marwaliba uu sir u ahaado oo ay dadka qoyskooda ka baxsan ay la wadaagin, xataa dhakhaatiirta.
Balse waxaa socda olole arrintaasi looga soo horjeedo.
Ololaha Aaway Magacayga?
Dhibka ay la kulmaan haweenka dalka Afghanistan wuxuu ka soo billaawdaa gabadha marka ay dhalato. In gabadha magac loo bixiyana sanada badan ayey qaadataa.
Gabadha marka la guursado waraaqaha casuumaadda xafladdeeda arooska xataa magaceeda laguma xusayo. Marka ay xanuunsatana looma oggola iney magaceeda u sheegto dhakhtarka ay la kulmeyso.
Marka ay gabdha dhimatana magaceeda laguma qoro warqadda caddeynta geerideeda iyo qabrigeeda toona.
Waa sababta ay haweenka dalka Afghanistan badankood ay ugu ololeynayaan iney helaan xuquuqda ah iney magacooda si xor ah u isticmaalaan, iyaga oo ololaha halkudhig uga dhigay, “Aaway Magacayga?”, iyaga oo astaanta ololahooda baraha bulshada si weyn ugu isticmaala.
‘Sharafta walaalkeey, aabbahay iyo ninkeyga’
Haweeney kale oo isla gobolka Herat ku nool oo BBC u warrantay waxay sheegtay, iney dooneyn in idaacad codkeeda laga baahiyo oo codkeeda la garto.
Waxayna dhaqanka noocaasi ah u sababeyneysaa ragga.
“Marka uu qof i weydiiyo inaan magacayga u sheego, waxaan ka fikiraa sharafta walaalkeey, aabbahay iyo ninkeyga, markaasaan u diidaa inaan magacayga u sheego” ayey tiri.
“Maxaan qoyskayga uga xanaajinayaa? Maxay tahay muhiimadda aan magacayga u sheegayo?”
“Waa ineynu iisu aragnaa aabbahay gabadhiisa, walaalkey walaashii. Mustaqbalkana waxaan doonayaa inaan iisu arko oorida seygeyga iyo ilma ay hooyadeed dhashay.”
Sheekadaan waa mid aragagax leh, balse ma aha mid ka duwan waxa waddankaasi Afganistaan ka dhaca. Haweenka oo magacooda adeegsada ama la wadaago qof qoyskooda ka baxsan qayba badan oo dalka Afghanistna ka mid ah wuxuu ka yahay ceeb.
Rag badan oo dalka Afghanistan ku nool ma oggolo iney meel fagaara ah ka sheegaan magacda gabdhaha la dhashay, xaasaskooda ama hooyadood iyaga oo u arko iney ceeb tahay.
Sharciga dalka Afganistan ayaa oggolaanaya warqadda dhalshada in lagu qoro magaca aabbaha oo keli ah.
Ninka ‘haddii uu joogin’
Marka laga soo tago dhibaatoyinkaasi la caadeystay, waxay abuurtay saameeyn shucuuri ah oo aad u weyn.
Fariida Saadaat oo waxaa lagu guursaday yaraanteedi, 15 jir markay ahaydna ilmihi ugu horreysay ayey dhashay. Iyada iyo ninki qabayna way kala tageen, kaddibna iyada iyo afarta caruur ee ay dhashay waxay ku wareegeen dalka Jarmalka oo ay haatan ku nol yihiin.
Waxayna sheegtay ninkeeda noolasha carruurtiisa, jir ahaan iyo maskax ahaanba inuu wax door ah uu ku lahayn. Sidaa darteed, waxay aaminsan tahay inuusan xaq u lahayn in magaciisa la raaciyo “Aqoonsiga carruurteeda”.
“Haddaba, ma oggolaanayo in magaciisa la raaciyo aqoonsiga carruurtayda. Rag badan oo ninkaygi hore la mid ah oo xaasas badan qaba ayaa Afghanistan ku nool balse carruurtooda ma daryeelaan” ayey tiri.
“Madaxweynaha Afghanistan waxaan ugu baaqayaa inuu sharciga wax ka beddelo oo hooyooyinka loo oggolaado in magaca hooyada warqadda dhaslahada iyo tan aqoonsiga lagu qoro.”
Ololaha oo billowday
“Arrimuhu sidan kuma soconayaan,” ayey tiri haweeney reer Afghanistan oo ka warrameysa seddex sana ka hor waxa ay soo martay.
Laleh Osmany, oo iyaduna ka soo jeedda gobolka Herat, waxay sheegtay arrintan iney ka daashay, haddana ay si buuxda u taageereyso ololaha AawayMagacayga? ololahaasi oo lagu doonayo dumarka Afghanistan iney helaan “xuquuqda aasaasiga ah” ee ka maqan oo ah iney magacooda adeegsadaan.
Osmany waxay BBC laanta afka Afghanistan ku hadasho u sheegtay iyada iyo saaxibbadeedba iney doonayaan iney su’aal soo jeediyaan, su’aashaasi oo ah Maxay tahay sababta haweenka looga diidayo iney magacooda adeegsadaan.
“Ololaha Aaway Magacayga? ayaa qarka u saaran inuu ku guuleysto hadafki laga lahaa oo ah dowladda Afghanistaan in lagu cadaadiyo iney oggolaato magaca hooyada in lagu qoro warqadda dhaslahada halka magaca aabbaha lagu qori lahaa,” ayey tiri.
Waxayna sheegtay barnaamijkan BBC ka socdo oo ay hoggaamineyso Maryam Sama oo ka tirsan golaha wakiillada Afghanistan inuu qayb weyn ka qaadanayo in ololahan lagu guuleysto.
Ms Sama waxay dalbaneysaa magaca hooyada in lagu qoro warqadda dhalashada iyada oo barteeda Twitter-ka ku qortay iney haweenka Afghanistaan ololahan xuquuqdooda lagu raadinayo ay garab istaagaan.
Kaddib marki ay Ms Osmany wareysi siisay BBC oo wareysigeedana la soo dhigay Facebook, dadka qaar waa ay taageereen halka ay farriimaha facebook la soo dhigay qaarkoodna ay ahaayen kuwa qatar badan leh.
Qaar ka mid ah dadka wareysigaasi dhanka Facbook fikirkooda kaga soo dhiibtay wey ku madeysteen, iyaga oo sheegay ololaheeda dambe iney ku darsato warqadda dhaslahada in magacda qaraabada oo dhan lagu soo daro.
Halka ay qaarna yirahdeen arrintasi iney ka horreyso qoysaska dhexdooda oo nabad laga dhex abuuro. “marka hore hel xuquuqda taa ka horreysa” ayuu yiri mid ka mid ah dadki fikirkooda soo dhiibtay.
Rag badanna waxay haweeneydaasi baarlamaanka ka tirsan ku eedeeyeen magaca hooyada in shahaadada dhaslahada lagu qoro waxa ay u dooneyso inay iyadu garaneyn abbaheed qofka uu yahay.
Ms Osmany waxay sheegtay iney aad uga xumaatay “farriimaha naxdinta leh” oo noocaasi ah iney soo dhigaan dhalinyarada Afghanistaan ee intooda badan waxbarashada ku hooseeyo.
Taageerayaasha caanka ah
Dadka caanka ka ah dalka Afghanistaan sida fannaanka ahna soo saaraha heesaha Farhad Darya iyo fannaanad Aryana Sayeed ayaa billowgiba ku soo biiray ololaha lagu raadiyo xuquuqda haweenka.
Farhad Darya wuxuu sheegay hooyada, gabadha kula dhalatay, gabadha aad dhashay iyo haweeneyda kuu dhaxdayba inay door muhiim ah ku leeyihiin hoggaanka ugu muhiimsan noolasha balse ay ahayn oo keli wax la isku aqoonsado.
“Markaan tixraaco doorka haweenka waxaa meesha ka baxaya ama lumaya asalkooda iyo jiritaankoodi dhabta ahaa” ayuu yiri Farhad mar uu BBC u warramay.
“Raggu haddii ay diidaan iney haweenka aqoonsadaan, wakhtiba ha qaadatee haweenku waxay billaabayaan iney raadiyaan aqoonsigooda.”
Aryana Sayeed, oo ka mid ah fannaaniinta ugu caansan dalka Afghanistan oona ka mid ah dumarka u ololeeya xuquuqda hawweenka waxay BBC u sheegtay iney jiraan dad ololahan taageersan , balse hadafki laga lahaa in la suurageliyo ay u baahan tahay wakhti badan iyo waddo dheer oo loo maro.
“Qorraxda iyo Dayaxa midkoodna iyadu ma arag’
“Sababta ugu weyn ee haweenka loogu diido aqoonsigooda ayaa ugu wacan hoggaanka dhaqamiga iyo kuwa bulshada, iyaga oo sharfo ragga oo keli ah, waxay haweenku sida oo kale ku qasbaan iney magacdooda qariyaan,” ayuu yiri Ali Kaveh oo ku takhasusay cilmu-nafsiga oo ku sugan Afghanistan.
“Haweenka ugu qiimaha badan Afghanistan waxaa weeye haweenka ay Qorraxduna iyo dayaxa midkoodaba arag” ayuu yiri.
“Dowladda Afghanistan waa iney tallabbo sharci ah ka qaaddaa dadka dumarka u diidaya aqoonsigooda.”
Tani iyo marki dowladdii Talibaan xukunka Afghaanistaan laga tuuray oo hadda mareyso ku dhawaad 20 sano, heer qaran iyo heer caalamiba waxay dadaal xooggan ugu jireen iney dumarka sixada noolaeed ku soo noqdaan.
Si kastaba ha ahaatee, dumarka la midka ah Rabia waxay weli xadgudub kala kulmaan ragga ay u dhaxen madaamaa ay Arbia loo dilay oo keli ah magaceeda oo ay u sheegtay dhakhtarki daweynayey.
Jafari waxay sheegtay iney aaminsan tahay halganka bulshada oo keli ah maadaamaa uu wax ka beddeli karin hoggaanka dhaqanka ee dalka Afghanistaan iney dowladdu qaaddo tallaabbooyin sharci ah oo ay uga hortageyso xadgudbka gabdhaha iyo haweenka loo geysto.
Arrintan baarlamaanka dalka Afghanistan waa lagu soo hadal qaaday balse, waxaan la ogeyn sida ay siyaasiyiinta uga falcelin doonaan ololahan Aaway Magacayga? ee xuquuqda haweenka lagu baadi goobayo.
Xigasho bbc
