SIXIR-BARARKA IYO ARINTA ELECTRONIC MONEY GA EE MURANKA DHALISAY.

Sixir bararku waa arin caalami ah oo Somaliland keli kuma aha gaar ahaan dollar kor u kiciisa oo dollarka dawlad baa iska leh iyadaa siday doonto ka yeelaysa waxaa imika adduunka oo dhan la sadaalinayaa in dollar ku kor kaci doono gaar xiliga madawxweynaha maraykan imika ka taliya oo doonaya in uu dollarka lacagta wadankiisa kor u qaado waayo adduunka lacagahaa tartar ku jira oo mudooyinkii u danbeysa waxaa aad u sareysa lacagta shiinaha, inaguna adduunyada ayuunbaynu ka mid nahay yaan la ina aqoonsan bee wareega nolosha aadamaha adduunka qayb ka nahay way ina saameynaysaa laakiin waxaan ku xalinaynaa mid inaga inoo gaar ah oo duruufteena ku sar go an, dhaqaalaheena lagu ilaalin karo taasi waxaa u xil saran dawlada JSL iyada oo adeegsanaysaa waaxyaheeda kala duwan, shacabka amar uun baa la siinayaa waa in ay qaataan amarkaasi daraasadihii dhaqaale ee la sameeyeyna golaha wasiirada iyo ciday khuseyso ayuun loo bandhigayaa cidii dawlada ka cabanaysaana xaqqa bay u leedahay cabashada laakiin waa in dariiqeeda saxda ah la maro., dawladu iyadaa dalkani yare e curdinka dawlad u ah dadka ha isku wado madax dhaqameedkuna shaqooyinkii loo diray ha qabsadaan.

Sixir bararkuQEEXIDIISU waa qiimihii iibka oo kor u kaca si is dabajooga oo ay sababayaan arimo farabadan oo midiba mida kale saameyn dhaqaale iyo xidhiidh la leedahay, sixir bararku waa uu noocyo badan yahay  waxaa ka mid ah sida:

1. Sixir bararka qiimaha waxa la iibsado oo qaali noqota taasi waxaa keeni karaa dalabka wax iibsiga oo badata alaabta la iibsanayaana yaraato (demad oo ka badata supply)

XALKA :-taasi xalkeedu waa in had iyo jeer la isku dheelitiraa, oo alaabtaasi baahida lagu suuqa lagu ilaaliyaa.

2. Qiimo dhaca ku yimaada lacagta wadanka waana is dheelitirkii lacagta wadanka iyo lacagaha qalaad oo si uun isu badasha oo kala bata ama kala yaarada oo gaar ahaan sida

• lacagta qalaad oo ay yaraato ilaheedii ay wadanka kasoo gali jirtay sida dhoofinta xoolaha nool, iyo alaabaha kale markaasi qiimaha lacagta qalaad baa kor u kacaysa, oo ta wadanka ayaa qiimaha dhacaysa.
• waxaa kale oo kamid ah qiimaha dhaca lacagta wadanka in muwaadiniintu aanay lacag ba u arag ta wadanka oo markaaba ta qalaad u badashaan taasinawaxay keeni kartaa qiimo dhaca lacagta wadanka ku yimaada haba jiro dheelitirkii (balance) isweydaarka lacagta wadanka iyo kuwa qalaad waana arimaha in la dul istaago u baahan ee sixirbararka qayb ka ah imika wadanka ka jira, laakiin baahidaa doonista muwaadiniinta ee lacagta qalaad ayaa aad u qiimo ridaysa tii wadanka waayo waa qodob qaacido aas aasi dhaqaale ah oo hadii  baahida shay ka badato shay kale waxaa imanaysa in shaygaasi ka qaalisanaado ka kale.
• Waxaa iyaduna jirta iyada oo dadkeenu dad oral ah yihiin (inta badan hadal wax isugu gudbiya inay jiraan dad dawladii iyo bank dhexe ka hadal badiyey oo iyagu suuqa hadal ku jaangooyaa qiimihiisa

XALKA DEG DEGA :- waa in banku lahaadaa qaybta baahinta maalin laha ah ee jaangoynta sixirka sarifka maalinlaha ah  ee dalka si kutidhi kuteenta meesha looga saaro in arintaa la joogteeyaana waa xal waara.

XALKA:- waxaa xal noqon kara sidan hoos kusoo socota:

• In baanka dhexe doorkiisa ciyaaro oo aad uga war hayo sida dhaqaaluhu u socdaa gaar ahaan sarifka (exchange) maxaa suuqa ka jira oo sariflayaasha wuxuu ku siiyey iyo waxay siinayaan kudabagalo.
• In muwaadiniintu lacagtooda aaminaan, oo wax ku iibsadaan, iyo baahiyaha nolosha ee maalinlaha ah, bilaha ah sida kirada, fee ga dugsiyada dawlada iyo kuwa gaarkaba ah sanadlaha sida cashuuraha. Oo ay kaydsadaan oo bank dhexe iyo banks gaarka ahiba accounts shacabka u furaan laamo badana samaystaan shaqaale badana qaataan oo laamaha ka hawlgala,
• Gaar ahaan shaqaalaha dawlada waa in wasaaradaha iyo hay adaha kaleba shaqaalahooda uga furaan accounts bank dhexe oo shaqaaluhu ku keydsan karaan, kalana bixi karaan kolba intay doonaan waayo waxaad arkaysaa shaqaalihii dawlada oo markiiba suuqa geynaya lacagtoodii maxaa ku kelifay markii hore ayaad moodaa in lagu cusleeyey iyagaba.
• Dugsiyada jaamacadaha waa in ay furtaan accounts baanka dhexe ah oo ay ku kaydsadaan isla markay u baahdaan dollarna helin karaan baanka dhexe qiimaha rasmiga ee isubadalka
• Hay adaha caalamiga ahi waa in ay baanka dhexe accounts ka furtaan shaqaalahooda S/Shiling ku siiyaan mushaharka oo shaqaalaha laftoodu accounts ka furtaan banka dhexe iyoqaybihiisa degmooyinka si ay ugu kaydsadaan ugalana bixi karaan kuna bedelaan dollar haday u baahdaan.
• Waa in qandaraasyada mashaariicda dhamaan lagu bixiyaan S/SH.
• Waa in la yareeyaa xaaladaha muwaadinku u baahan karo lacag qalaad ilaa xaalado gaara mooyaane sida:
• Markuu dibada u baxayo ama waxbarasho ama caafimaad, ama dalxiis wadan kale iwm.
• Marka uu ganacsaduhu alaab kasoo iibsanayo dibada mooyaane oo dollar u baahanayo,
• iwm
• Waa in bank dhexe lahaada qaybta ama waaxda sarifka (money exchange) oo u adeegta shacabka shaqaalaha dawlada sariflayaashana lagula shaqeeyo, waa in uu xarumihiisa dalka oo dhan ka sameeyaa qiimaha rasmigaah ee uusoo saaray banku ku sarifta oo caadifada maalin maalin shilling ku hoos u dhaco gaadhi suuqa la geynayo la iska daayo waayo waa wax dawladnimada ceeb ku ah.

Waxaa iyaduna runtii u baahan in la dul istaago wadankeena waxaa ka jira ma sixirbarar baa mise waa wax kale anigu waxaan is leeyahay sixirbararku waa waxyaabaha ka yimiday uun banaansho sharci iyo gab ay jira oo dawladnimadeenii gobolada xuduudahooda  oo lawada gaadhno uu maahee waxaa jira sharciyada sugnaanshaheeda iyo ku shaqeynteeda baan jirin, waa in sharcigu shaqeeya oo ummada kala xadeeyaa oo kala garsiiyaa.Marka sharcigu shaqeyn waayo caqliguna ma shaqeeyo umaduna isma garsiiso, waa in la fahmaa sharci la aantu waa dawlad la aan waxaan uga jeedaa madaxwweynuhu shacri buu madaxweyne ku yahay wasiiradu sidaa si lamida, ganacsaduhu si sharciga waafaqsan buu u shaqeysanayaa, sharcigiina dawladaa masuul ka ah waa in umada ku wada dhaqdaa oo aan lagaga dhigin miskiin baa misko la fuula leh.

Electronic money ga dhawaan muranka badan keentay: -waa mid aan laga fiirsan markii la sameynayyey imika way hirgashay waxaa loo eegaayaa sharciyada dawlada ugu taalaa, sida yaa xaqqa u leh, damaanada, taasi waxay iska cadahay dawladaa xaqqa kowaad u leh haday cid u wakiilatana waa inay jiraan cidaa ay wakiilatay damaanadeedii ay shacbiga uga haysan hantidoodii, shuruucdii lagu maamulayey lacagta note ka ah ee deposit noqon doontaa maxaa lagu qabanayaa ma meel baa lagu keydinayaa mise ilaa ay arintu diinta iyo axkaamteeda fiqiga ah soo gaadho.

Markaynu unimaad saameyn ma ku leeyahay sixir-bararka jawaabtu waa haa, waxay ku yeelanaysaa saameyn dhaw iyo mid fog ta dhaw waxaa ka mid ah

1. Dadkii waxaa laga xareeynayaa note original ka ahaa oo qofkii markuu u baahdo note original ah ma helayo sida markuu dibada u baxayo sida ganacsatada jaadka iyo kuwa kale oo u baahda note asal markay safrayaan waayo lacagtii note ka ahayd cid bay gacanta u gashay oo ku tasarufaysa qiimahay doonta u jaraysa waana cida iyo shirkadaha electronic money ga leh, markaa waa in ay iyaguna dukaanadii iyo meheradii yar yaraa dollar ka urursadaan oo halkaa kala tartarmaan oo cid gaar ah ayaa dollar kii wadanka gacanta u galay oo siday doonto ka yeelaysa, kaaga siiba daran laga yaabo inay iyaga laftoodu dibada isu dhaafiyaan waa mid cajiib iyaduna oo aanay note ba hayn. Taasi waxay dhalinaysaa sixir-bararka lacagta dollar ka oo yaraataa oo teenii suuqa ku badato isla markaa qiimo dhaca sabab u ah si toos ah. Waxaana dareemaya dadkeenu dollar bay kaydsadaan, inta badan ku macaamilaan sida kirada iyo billasha markuu doono dollar ma jiro wuu yar yahay baa la leeyahay suuqii la leeyahay waa in uu qiimo badan oo S/SH ah ku iibsado si uu kaydsado, ama billasha isag bixiyo.
2. Sixir-barar maadi ah oo la dareemi karo ayay sameyn karaan electronic money gu oo halkii dollar isagoo laba dollar ah ayuu suuqa ku jiraa sida mid note ah iyo mid digit ah oo laba qof wax kuwad iibsanayaan hal mar waa mid khilaafsan dhaqalaaha qaaciidooyinkiisa.
3. Waxaa uu dhiiregalinayaa wareega dollarka oo inta badan wadanka electronic money ga lagu isticmaalaa waa dollar,Somaliland shilling ka dhawaan baa la furay laakin laguma isticmaalo inta badan waayo dollarkii baa aad loo ag eryey, dadkii isagay aamineen,
4. Waxaa aad u cajiibna in xitaa wadanka gudihiisa lacagtii Somaliland tu kusoo ururtay caasimada oo keliya oo kastamada kusoo xareeyeen, oo magaalooyinka kale ee Somaliland sixir-barar oo aan caasimadu la qabin baa ka jira waxaa dhici karta inaad weydo sarif Somalilandshiling ah, digits dollar ah mooyaane taasina waxay soo ururisay dawladnimadeenii oo goboladii kasoo saartay miyigii S/SH isticmaali jray ma isticmaalaan waa digits uun, waxay keentay in shilling Somaliland tu qiimo beelo waxaana ugu wacan xawliga digit dollar ku socdo.
5. Waa in kaliya electronic money lagu isticmaalaa keliya lacagta wadaniga hadii laga maarmi waayo waayo imika lacagteenu maaha mid portable oo la qaadan karo sida Kenya ee layidhaa Mpesa oo lacag pesada kenyaanka lagu isticmaalo waayo iyada ugu yaraan baanka dhexe wuu hayaan note number keeda tiradeeda inkastaooy wanaagsan tahay in gebi ahaanba la iska daayo isticmaalka lacagta digits ah sababo fara bada awgood.

:

1. Arinta lacagta waxaa dhawan dadka qaar lahaayeen sixir barar baa ina dhibay ee maadaama uu dhaqaalaheenu dollarization ku salaysan yahay waa in dollarkaba iska isticmaalno waliba dadkaasi qaarkood aqoonyahan sheeganayeen waxaa odhan lahaa lacagtu waxaa mid ka mid ah astaamaha qarankani leeyahay sida calanka, ciidanka, iwm, dhaqaalaheenu shacabigaa iska aaminaye kuma salaysna dollar waa Somaliland shillings waa ta miisaaniyada lagu soo saaro, waa ta cashuurta lagu qaado, waa ta dawladu wadanak gudihiisa wax kaga iibsato, arintaa sida dhayalka ee aan wacyigu ki jirin loo odhanayo waxaaka dhalan kara:

• In aanad noqon doonin wax jira ( arintani waa jiritaanka Somaliland iyo jiritaan la aanteeda)
• In dhaqaalaha gacanta cid kale ku dhigto oo noloshaadii ah.
• Iyo qaar kale oo kasii halis badan karaa

TALO:- hadalada sidaa u dhigan eedadka laga dhex odhanayo waa in laga fiirsadaa siyaaasi, dhaqaaleyahan iskasta oo aan wadankeena wali cidi titles kala saarin waayo hadii cid title ka uu sito ku gafo qucuubo iyo xad baan ka dhasha wadamada kale, laakiin inaga ma jirto taasi oo dadku waa wax wada yaqaan waa wada khuburo waa kulu kulu, wada siyaasi,wada dhaqaaleyahan,iwm.

2. Arinta kale oo baraarujinta u baahani waa saameynta lacagta (electronic money) ahi ku yeelatay lacagta wadanka waxay samaysay

• In lacagtii danyartu ay ku ururto cid gaara ah waayo danyartu inta badan kaydsi malaha waa maalinle waa lacagtii wareegi lahayd oo meel lagu ururiyey (deposit) note keedii dadkii masaakiintiina digit baa loo qaybiyey oo loogu bedelay,

Tusaale ahaan waxaad kasoo qaadaa in maalin kasta lacagtaa electronic ga ah ay isticmaalaan ugu yaraan shacabiga Somaliland ee afarta milyan ah (4 millions) laba milyan (2 million) ka mid ahi oo celecliskii (average) digit ku bedesha  $15 oo keliya waa markay ugu yar tahaye waa muqur maalka ugu yar waxay noqonaysaa ( 2000000*15=3000000) waa sodon milyan (30 millions) maalintii waa danyarta hantidoodii oo dhan oo aan kaaga sii darane aan lahaynd damaanad iyo cidii masuulka ka ahayd oo aan warba u hayn lacagataasi sida baanka dhexe waayo waxay ahayd in uu ugu yaraan digits la sameynayo uu isna yeesho user uu ka ogaado kuna daba galo damaanadeediina kasoo xareeyo ilaa imka ma hayno waxaa kale oo aynaan haynin heshiis ay shirkadaha electronic money gu iyo shacbigu galeen marka laga reebo form caadi ah, waxaa se ognahay in cida keliya ee daabacaada lacagta xaqqa u lihii tahay dawlada hadii mid electronic gii timaadana iyadaa masuul u ah laakiin waxaa iska cad in malaha laba dawladood jiraan,  hadhaw cida u baahata cash note way yartahay waa ganacssatadii oo keliya safari ganacsi gasha inta kale waxay soo helaanba ama lagu siiyaa markay shaqeystaanba waa digits note ba marka arko labadooda midkoodna note asalka ahaa ma hayo.

Waxaa kale oo iyana jirta lacagta marna digit laga dhigay marna note ah ee labadeedii noocba suuqa soo galayaan maxay keeni kartaa waa in sida boqolkiiba laba boqolba suuqa ugu jiro, waxay dadka qaar ku doodaan waxay keenaysaa xawli dhaqaalihiiah xawliga dhaqaaluhu waa xawli malaha awaal ku dhisan oo aanay iska hubin labadii dhinac ee ganacsigu dhex maray,

Waxa kale oo iyadana imanaysa in la weydiiyo note kii deposit loo dhigay meel mayaalayee waa sidii bank oo wuu shaqaynayaaye wixii laga faa iidey maxaa loo wadaagi waayey shacabiga garab raratada ah iyo electronic money gu shacbigu waxay ku mashquuleen digits laakiin note kii mee hadii cidi ama shirkadu ku maalgashato mashruuc kale ma xalaal baa mise waa xaaraan, waa arin fiqi oo faqiih u baahan, laakiin waxaa waajib diini ah oo akhlaaqi ah saran yahay caalimka kasta oo rabaani ah inuu ummada kala ganacsanaysaa runta iyo xaqqa u sheego, ilaahayna wuu weydiin doonaa maalinta qiyaame,

Dawladu iyadaa shacbigeed danyarta masuul u ah talaabo kasta oo ay ku ilaalinayso waa in lagu taageero .

Soo diyaariye:- Mukhtaar Xuseen Muuse

BBA Finance, and Economic Stream.

SEDF executive member

Kiffayah Business Consultant.